Resumo do proxecto

REDE DE EXPERIENCIAS TURÍSTICAS BASEADAS NA TRADICIÓN RURAL – RETTURN

Proxecto financiado pola Unión Europea. NextGenerationEU - Plan de Recuperación, Transformación e Resiliencia - Ministerio de Industria, Comercio e Turismo. Goberno de España.

Acceso a RETTURN: https://retturn.es/

Contacto: turismo@fegamp.gal

CONTEXTUALIZACIÓN

O proxecto está radicado en seis Comunidades Autónomas do territorio español en base ao ámbito de actuación das federacións de municipios que conforman a Agrupación: Andalucía, Aragón, Canarias, EXtremadura, Galicia e Valencia.

O proxecto pon o foco nos MUNICIPIOS RURAIS, de forma máis concreta céntrase no impulso de experiencias turísticas pilotos en MUNICIPIOS MENORES DE 5.000 HABITANTES cos que se busca poñer en valor o seu patrimonio inmaterial.

Considérase que estes espazos teñen importantes activos turísticos que os fan atractivos e que están infravalorados en favor do modelo turístico predominante en España, como é o do sol e praia.

En liña co anterior, mediante o impulso da actividade turística como panca de desenvolvemento intelixente, sostible e inclusivo do territorio, a través do proxecto RETTURN preténdese contribuír a frear o despoboamento do medio rural e as graves consecuencias que este fenómeno xera. Iso á vez que se traballa en prol da protección e promoción do patrimonio inmaterial que permita salvagardar a gastronomía, as linguas, o folclore e as tradicións destes espazos que forman parte da identidade española, recoñecida e moi valorada a nivel internacional.

Cremos que a dinamización turística pode actúa como catalizador para, por unha banda, diversificar a actividade económica dos espazos rurais, con novas iniciativas con gran capacidade para incorporar innovación e dixitalización; e, por outro, reactivar os núcleos rurais e as súas actividades tradicionais, como o comercio, os servizos persoais, as actividades industriais ou artesanais endóxenas etc., a través da atracción de poboación visitante.

A través do proxecto RETTURN propoñemos actuar sobre o turismo rural, entendendo esta como “un tipo de actividade turística no que a experiencia do visitante está relacionada cun amplo espectro de produtos vinculados polo xeral coas actividades de natureza, a agricultura, as formas de vida e as culturas rurais, a pesca con cana e a visita a lugares de interese” (definición de turismo rural da OMT).

O turismo rural ten un gran potencial para estimular o crecemento da economía local e o cambio social pola súa complementariedade con outras actividades económicas, a súa contribución ao PIB e a creación de emprego, e a súa capacidade de promover a dispersión da demanda no tempo (loita contra a estacionalidade) e ao longo do territorio.

Desde unha perspectiva de turismo alternativo e complementario aos tradicionais, o proxecto RETTURN persegue innovar e transformar o concepto de “turismo rural”. Para iso, proponse vincular estas experiencias turísticas ás tradicións e costumes das zonas rurais do noso país que permitan, non só xerar novas oportunidades en materia de desenvolvemento e competitividade local, senón tamén conseguir avanzar na ardua tarefa de salvar, protexer e preservar o patrimonio inmaterial dos nosos pobos.

Neste sentido, RETTURN céntrase en dar resposta a unha gran problemática como é a perda do patrimonio inmaterial xerado principalmente polo despoboamento das zonas rurais. E é que o cambio demográfico é un dos maiores desafíos aos que se enfronta a Unión Europea. Trátase dun reto que xera un enorme impacto económico, social, orzamentario e ecolóxico, tanto a escala europea e nacional, como rexional e local.

Todo iso, dunha maneira ou doutra conleva unha perda da identidade e de numerosas tradicións asociadas ao territorio como o folclore, a gastronomía, ou as variantes de linguas ou dialectos. Por cada pobo ou zona en risco de despoboamento asístese á dificultade de transmitir valores, historias e obxectivos dunha xeración a outra, morrendo así a nosa idiosincrasia.

A regresión demográfica converteuse nun problema de todos e todas, e como tal ha de responderse a el desde unha perspectiva de gobernanza multinivel que, na práctica, conleva a implicación de todas as administracións públicas en todas as súas frontes de acción.

Neste contexto entendemos, por tanto, que é extremadamente importante traballar de maneira conxunta (cooperación entre todos os niveis de Goberno e todas as Administracións Públicas) por preservar o carácter e autenticidade de España como destino, protexendo, conservando e promovendo os valores diferenciais do país, e evitando a perda de identidade dos espazos rurais xerada polo reto demográfico.

RETTURN busca impactar de forma positiva en:

• Dun lado, na capacidade para reforzar actividades e costumes tradicionais, empoderando ás comunidades, mentres se promove a diversidade cultural e sensibiliza respecto ao valor do patrimonio. Coñecer a cultura do noso país responde á necesidade de entender e transmitir saberes humanos, antigos e exhaustivos do que nos rodea. E é que cada vez máis sabemos algo de todo o mundo, pero pouco ou nada do que temos preto. Sen mencionar, ademais, que mediante este tipo de turismo (rural, local e baseados nas tradicións) pódense derrubar barreiras e tender pontes entre visitantes e anfitrións, á vez que ofrece oportunidades de encontros interculturais.
• Doutro, na contribución a un obxectivo fundamental do país como é a cohesión territorial. Mediante a posta en valor da tradición dos nosos pequenos pobos como eixo dunha nova experiencia turística favoreceremos a revitalización da economía local, con impacto directo sobre a riqueza do territorio, avanzando de forma positiva no peche da brecha existente entre o eixo urbano-rural. A isto, ademais, engádeselle que mediante a cooperación territorial promóvese a sustentabilidade, a actividade, a equidade e un adecuado acceso e proximidade aos servizos e equipamentos sen distinción entre as rexións.
• Finalmente, na tarefa de que España manteña a súa posición como líder mundial en turismo avogando por este sector como un dos motores para construír unha sociedade mellor, máis próspera, igualitaria e inclusiva, en liña cos Obxectivos de Desenvolvemento Sostible da Axenda 2030 de Nacións Unidas e os piares do Plan de Recuperación e Resiliencia.

TRADICIÓNS SOBRE AS QUE SE VAN XERAR EXPERIENCIAS

1. ANDALUCÍA
As JARAPAS, TRADICIÓN, CULTURA E ECONOMÍA CIRCULAR: unhas dos sinais de identidade de Granada a son as Jarapas da Alpujarra, unha tradición morisca que sobreviviu durante séculos grazas ao traballo das mulleres desta comarca. A Jarapa é un produto da reciclaxe de trapos e restos de teas que xa non teñen ningunha utilidade ou que se atopan o seu último uso transformándoos en produtos que serven para cubrir as necesidades do fogar, unha economía circular tradicional.
As CRUCES DE MAIO, UNHA FESTA INELUDIBLE NA PRIMAVERA DA PROVINCIA DE HUELVA: este ritual festivo para celebrar a devoción á Cruz maniféstase na provincia de Huelva en toda a súa diversidade e complexidade, formando parte dun patrimonio inmaterial vivo que á súa vez xera elementos materiais -gastronomía, indumentaria, artesanías- e que por tanto debe ser coñecido, protexido e difundido.
CULTURA DO VIDRO SOPRADO: a cultura do vidro andaluz atópase en risco de desaparecer debido ás consecuencias da revolución industrial. O seu valor supera o estético para converterse nun aceno de identidade de municipios andaluces como o de Castril. A súa recuperación supoñería a rehabilitación dun sector e unha vía para a profesionalización, ademais de poder imbricarlo con outros sectores como a escavación de covas contiguas da zona para a extracción do silicio co que se fabrica o vidro
2. ARAGÓN
TAMBORRADA E BOMBO DURANTE SEMANA SANTA: no caso de Aragón o tambor e o bombo teñen unha consideración que vai máis aló do acompañamento musical para converterse en liturxia que cobra especial relevancia durante a Semana Santa. Esta tradición ten un alto impacto noutras actividades como poden ser as asociadas á gastronomía, ou a elaboración das roupaxes típicas da tamborrada, así como o traballo artesán que hai detrás dos instrumentos musicais.
TRANSHUMANCIA, PASTOREO TRADICONAL: Aragón foi sempre un territorio caracterizado por contar cunha longa tradición no pastoreo extensivo. Algo que marcou a cultura e as tradicións de centos de xeracións. E que ademais deu como produto de valor o coñecido o “Ternasco” con denominación específica e que se asocia tradicionalmente á matanza e festíns.
GASTRONÓMICAS DA TRUFA: é a principal aposta gastronómica destinada á promoción e coñecemento da trufa negra de Aragón. Patrimonio alimentario da rexión que se atopa en extinción en canto ao modo de recolección do mesmo. A súa recuperación axuntaría conceptos como a profesionalización do sector e o impulso da hostalería e turismo entre outros.
3. CANARIAS
COÑECEMENTO AGRARIO TRADICIONAL DA ILLA DA GOMERA: o abandono das actividades vinculadas á agricultura tradicional que se produciron na illa da Gomera trouxo consigo, non só a destrución das antigas estruturas agrarias, senón tamén a perda de coñecemento asociado á mesma e xerado durante xeracións, e a desaparición das especies e variedades de cultivo acumuladas nos campos. A proposta iría en liña de poñer en valor tanto o produto agrícola, así como o coñecemento de conservación e colleita asociada ao mesmo.
TEARES: O tear foi introducido na illa no século XVI, desde entón ocupou un lugar moi importante na vida dos canarios e, especialmente, dos palmeiros e palmeiras. Grazas a eses ancestrais métodos que a muller gardou durante séculos, a tejeduría representa unha tradición xeral das illas canarias. A súa posta en valor supón valorar o traballo realizado das mulleres e o mantemento do coñecemento ancestral.
RANCHO DE ÁNIMAS «Ou DE CANTADORES» DE VALLESECO. O «Rancho de Ánimas» é unha manifestación de relixiosidade popular baseada no canto de textos tradicionais ou improvisados en favor das ánimas dos defuntos na comarca de Teror, na illa de Gran Canaria. Un costume en desuso que podería ser revitalizada a través da súa vinculación con outros activos municipais como a gastronomía, a recreación teatral dos mesmos, ou as actuacións musicais relacionas coa tradición.
4. EXTREMADURA
MATANZA DO PORCO IBÉRICO: a matanza é un costume popular con diversas peculiaridades en función do lugar onde se realiza. A súa celebración ten un lado festivo, pero tamén axuda a preservar os costumes autóctonos de algo tan xenuíno e auténtico como é o coñecemento in situ da materia prima e elaboración dun produto que é aproveitable ao cento por cento.
PEMENTO DA BEIRA: de entre todos os seus acenos de identidade culinarias propias da cociña estremeña. É un produto cargado de tradicións que co paso dos anos está a perder a identidade debido á industrialización no seu proceso de elaboración. A proposta iría en liña de poñer en valor tanto o produto e o proceso tradicional de produción e distribución, como a gastronomía e cultura que vira en torno ao mesmo.
ROTEIRO DE CONTRABANDO DA RAIA: os roteiros da raia, onde se escondían os contrabandistas e traficábase con café e tabaco, convertéronse nunha icona da rexión de Estremadura. A súa posta en valor tería un impacto directo a nivel de diversidade cultural, recuperación da historia do territorio e preservación dos recursos naturais transfronteirizas.
5. GALICIA
PALLOZAS E TEITOS DE PALLA, ECONOMÍA VERDE E CIRCULAR: recuperar as tradicións de cultivo e preparación do centeo permitirá que o mosaico paisaxístico das leiras de pan volva a orlar as contornas das aldeas de montaña, e poñer fin ao abandono da terra produtiva. Por outra banda, a palla de centeo é esencial para que non desaparezan as pallozas, emblema construtivo da montaña oriental lucense.
PATRIMONIO POPULAR APÍCOLA NOS DOMINIOS DO OSO PARDO: na Montaña Oriental os apicultores souberon atopar nos muros de pedra seca, que hoxe son patrimonio da humanidade, o aliado natural para defender os trobos das abellas da afección do oso ao mel. A posta en valor deste patrimonio popular supoñería, entre outras cuestións, valorizar o mel de alta calidade asociada a unhas estruturas históricas e unha especie en constante perigo de extinción como é o oso pardo.
GANDERÍA DE MONTAÑA, TRANSHUMANCIA, VALORES AMBIENTAIS E USO DA AUGA: na Montaña Oriental a gandería extensiva ha modelado unha paisaxe cultural. O uso da auga para prados de sega e dente deu lugar a unha perfecta rede de presas e pozos que modela concas de alto valor ecolóxico. Promover que se valorice o uso do territorio en función de tradicións ancestrais como o aproveitamento comunal dos pastos, contribuirá a dignificar a profesión da gandería como eixo vertebrador de calquera outra actividade do territorio.
6. VALENCIA
XOGOS E DEPORTES AUTÓCTONOS: un dos deportes autóctono máis populares e por tradición é pilótaa valenciana. É un deporte moi arraigado na rexión, polo que a posta en valor desta práctica deportiva, que está moi ligada á historia e cultura do pobo valenciano, supoñería dar a coñecer unha dos principais acenos de identidade do pobo valenciano e unha gran parte importante do seu patrimonio cultural.
CANT VALENCIÀ D´ESTIL -ALBAES: trátase dun conxunto de cantos e músicas propias que se interpretan individualmente, e que presenta vínculos con outros repertorios da área mediterránea, como o flamenco. O Cant Valencià está relacionado con festexos polo que a súa posta en valor supoñería, tamén, a revitalización doutras tradicións ornamentais e gastronómicas.
CELEBRACIÓNS EN TORNO Ao LUME: Na Comunitat Valenciana existe moitas tradicións relacionadas co lume. Aínda que son coñecidas algunhas festas desta índole como as Mascletàs ou as Fallas, ao longo da rexión, especialmente no interior rural, existen importantes celebracións en torno ao lume que dinamizan a súa cultura e van acompañada de cultura gastronómica, artesanal, de entroido ou pasacalles configurando unha experiencia única nunha contorna idílico e nada masificado.

OBXECTIVOS

• CONSTRUÍR E ARTICULAR RELATOS QUE SEXAN A BASE DE EXPERIENCIAS INSPIRADORAS QUE POIDAN GOZARSE EN DIFERENTES PUNTOS DO PAÍS, PERO CUN FÍO COMÚN: A POSTA EN VALOR E VISIBILIZACIÓN DAS TRADICIÓNS E COSTUMES EN PERIGO DE EXTINCIÓN.
• PROPOSTA DE PROGRAMAS PILOTO PARA A XERACIÓN DE EXPERIENCIAS TURÍSTICAS COHERENTES E ADAPTADOS Ás DIFERENTES REALIDADES TERRITORIAIS
• POSTA EN MARCHA DUNHA SOLUCIÓN TECNOLÓXICO PARA A COMUNICACIÓN E COMERCIALIZACIÓN DAS EXPERIENCIAS TURISMO TRADICIÓN DO ESPAZO RURAL ESPAÑA
• PROPOSTA DE ACCIÓNS A DESENVOLVER EN CADA TERRITORIO PARA INVOLUCRAR Aos AXENTES LOCAIS E COLECTIVOS MENOS FAVORECIDOS, GARANTINDO ASÍ O IMPACTO POSITIVO DAS EXPERIENCIAS TURÍSTICAS NAS COMUNIDADES LOCAIS RURAIS